Rolnik znalazł "skarb" na swoim polu. Czy ma do niego prawo? Czy na nim zarobi?
Odkrycia z woj. zachodniopomorskiego z kwietnia 2024 r. dokonano przypadkowo. Zaczęło się od… zagubienia na polu okładnicy od pługa. O pomoc w odnalezieniu tej części rolnik poprosił lokalne stowarzyszenie działające na rzecz ochrony zabytków. W trakcie przeszukiwania pola, na głębokości ok. 10 cm, odnaleziono dużą, srebrną monetę o średnicy 4 cm. Monetę przekazano profesjonalistom, którzy stwierdzili, że została wybita przez braci-regentów współrządzących Saksonią w latach 1575-1603. Bardzo rzadki, renesansowy numizmat trafił do Muzeum Historii Ziemi Kamieńskiej.
Innym przykładem, tym razem z zagranicy, był tzw. skarb z Chew Valley. To setki normańskich monet pochodzących prawdopodobnie z XI w., które zostały odnalezione przez poszukiwaczy skarbów na polu w Somerset w Anglii.
Co robić, gdy znajdzie się rzecz wyglądającą na zabytek?
Podstawowym dokumentem określającym sposób postępowania z rzeczami znalezionymi jest ustawa o rzeczach znalezionych z 2015 r. Znajdziemy w niej ogólną zasadą, że jeśli ktoś znajduje rzecz, ma obowiązek oddać ją osobie uprawnionej do odbioru. Z kolei art. 5 ust. 1 mówi, że „Kto znalazł rzecz i nie zna osoby uprawnionej do jej odbioru lub nie zna jej miejsca pobytu, niezwłocznie zawiadamia o znalezieniu rzeczy starostę właściwego ze względu na miejsce zamieszkania znalazcy lub miejsce znalezienia rzeczy (właściwy starosta)”.
Zapisy ustawy o rzeczach znalezionych nie dotyczą tzw. zabytków archeologicznych. W ich przypadku obowiązują reguły określone w ustawie o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami. Jeśli podejrzewamy, że znaleziony czy odkryty przedmiot jest zabytkiem archeologicznym, mamy obowiązek zawiadomić o tym wojewódzkiego konserwatora zabytków lub – jeśli nie mamy takiej możliwości – starostę.
Do kogo należą przedmioty znalezione?
Przedmioty znalezione, których właściciela nie można ustalić, mogą zostać zakwalifikowane do trzech kategorii:
- zabytki archeologiczne;
- inne kategorie zabytków oraz materiały archiwalne znalezione w takich okolicznościach, że poszukiwanie właściciela byłoby oczywiście bezcelowe;
- przedmioty niebędące zabytkami znalezione w takich okolicznościach, że poszukiwanie ich właściciela byłoby oczywiście bezcelowe.
Zabytki archeologiczne co do zasady stanowią własność Skarbu Państwa. Niezależnie od tego, czy zostały znalezione podczas badań archeologicznych, czy w trakcie poszukiwania „skarbów”, czy też przypadkowo (czyli np. podczas prac polowych). Jak wyjaśnia na swojej stronie internetowej Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego – „stanowią one wspólne dziedzictwo ogółu społeczeństwa, a nie tylko samego znalazcy”.
Jeżeli dane znalezisko zostanie zakwalifikowane jako materiał archiwalny czy „inne kategorie zabytków”, również staje się własnością Skarbu Państwa, podobnie jak mienie bezspadkowe. Przedmioty niebędące zabytkami, znalezione w takich okolicznościach, że poszukiwanie ich właściciela byłoby oczywiście bezcelowe, po zakończeniu procedur prowadzonych przez starostę, stają się współwłasnością (w częściach ułamkowych) znalazcy i właściciela nieruchomości, na której rzecz została znaleziona.
W sytuacji, gdy właściciel rzeczy znalezionej – innej niż zabytkowa – jest możliwy do ustalenia, ale rzecz ta nie zostanie przez niego odebrana w ustawowym terminie, staje się własnością znalazcy (o ile ten uczynił zadość swoim obowiązkom ustawowym). Jeśli znalazca również nie odbierze przedmiotu w terminie wskazanym w wezwaniu do odbioru – staje się on własnością powiatu.
Czy można dostać nagrodę za znalezienie zabytku?
Uczciwym znalazcom zabytków przysługują różne rodzaje gratyfikacji:
- Znaleźne wypłacane przez właściciela zabytku, który był możliwy do ustalenia (obowiązują tu te same zasady jak przy znalezieniu przedmiotów nie będących zabytkami, znaleźne wynosi 10 proc. wartości przedmiotu).
- Nagroda pieniężna przyznawana przez Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego (MKiDN) na wniosek wojewódzkiego konserwatora zabytków (lub dyrektora archiwum państwowego). Dotyczy to zabytków (lub materiałów archiwalnych) o dużej wartości historycznej, naukowej lub artystycznej, które stały się własnością Skarbu Państwa.
- Dyplom MKiDN – w przypadku znalezienia zabytków o mniejszej wartości.
W przypadku zabytków archeologicznych nagroda nie przysługuje osobom zajmującym się zawodowo badaniami archeologicznymi lub zatrudnionym w grupach zorganizowanych w celu prowadzenia takich badań. Nagroda nie należy się również osobom prowadzącym celowe poszukiwania zabytków. Jeżeli jednak znalezisko będzie zaklasyfikowane jako materiał archiwalny lub zabytek inny niż archeologiczny, osoby prowadzące poszukiwania mogą liczyć na nagrodę. Wcześniej władze sprawdzą jednak, czy poszukiwania były prowadzone zgodnie z warunkami i zakresem pozwolenia wydanego przez wojewódzkiego konserwatora zabytków (jego posiadanie jest wymagane by móc legalnie prowadzić poszukiwania) i czy znalezisko zostało zgłoszone.
Jak wysoka może być nagroda za znalezienie zabytku?
Znaleźne od właściciela zabytku, który odbierze swoją własność, wynosi 10 proc. wartości znaleziska. Nagroda za znalezienie zabytku (dotyczy to również zabytku archeologicznego), który stał się własnością Skarbu Państwa, nie może być niższa niż znaleźne, a jednocześnie nie może przekraczać maksymalnej kwoty równej 30-krotności przeciętnego wynagrodzenia w gospodarce narodowej w poprzednim roku kalendarzowym. Jeżeli ustalona 30-krotność jest niższa niż jedna dziesiąta wartości zabytku – przyznaje się nagrodę wysokości 10 proc. wartości zabytku.
Czytaj także: W 2025 roku wzrosną kary finansowe dla rolników. Nowe zasady już od 1 stycznia
Kary za przywłaszczenie znalezionego zabytku
Za przywłaszczenie znalezionych zabytków lub zniszczenie stanowiska archeologicznego w wyniku nieprofesjonalnego wydobywania z niego zabytków archeologicznych grożą surowe kary. Ministerstwo kultury ostrzega, że w tej sytuacji może dojść do zbiegu kilku różnych przestępstw, z których najwyższy wymiar kary wynosi 8 lat pozbawienia wolności. Jeśli przestępstwo dotyczy dobra o szczególnym znaczeniu dla kultury – kara może zostać zaostrzona nawet do 10 lat pozbawienia wolności.
Czym jest zabytek archeologiczny?
Zabytkiem archeologicznym jest każdy ślad działalności człowieka znajdujący się w ziemi lub pod wodą, którego zachowanie leży w interesie społecznym ze względu na posiadaną wartość historyczną, artystyczną lub naukową, a którego rozpoznanie może odbywać się przede wszystkim w toku badań archeologicznych. Można wyróżnić dwa typy zabytków archeologicznych – ruchome i nieruchome.
Czytaj także: Nowe zasady dla kół gospodyń od 1 stycznia. M.in. dziesięciokrotna podwyżka
Jak zabezpieczyć zabytek archeologiczny i miejsce jego znalezienia?
Jeżeli podejrzewamy, że nasze znalezisko może być zabytkiem archeologicznym, powinniśmy nie tylko zgłosić ten fakt władzom, ale również właściwie je zabezpieczyć. Miejsce znalezienia przedmiotu, sposób jego ułożenia mogą być bowiem dla naukowców równie cennym źródłem wiedzy, co sam przedmiot. Ministerstwo kultury przygotowało wytyczne dla potencjalnych znalazców rzeczy, które mogą być zabytkami archeologicznymi. Oto kilka z nich:
- Nie wyciągaj ich z ziemi, jeśli nie jest to konieczne!
- Warto zrobić „na gorąco” zdjęcia miejsca odkrycia, co pomoże służbom, jeśli do czasu ich przybycia coś się wydarzy.
- Zabezpiecz miejsce odkrycia (np. wstrzymaj prace ziemne, jeśli je prowadzisz, przykryj przedmiot tkaniną i przysyp luźną ziemią) i oznacz je (np. przy użyciu kijków z widoczną taśmą), żeby ułatwić jego odnalezienie w terenie w przypadku oględzin. (Możesz również spisać współrzędne GPS, jeśli dysponujesz telefonem komórkowym z aplikacją umożliwiającą ich pobranie (zapisują się np. podczas wykonywania zdjęć), oznaczyć je na dostępnej mapie lub sporządzić plan orientacyjny.
- W przypadku istnienia zagrożeń dla drobnego przedmiotu (np. ulewne deszcze, ruch pojazdów), jeśli zalega on na powierzchni ziemi, możesz go wziąć ze sobą i zanieść do urzędu. Warto włożyć go do foliowej torebki, owijając uprzednio tkaniną lub czystą chusteczką higieniczną, jeśli mógłby się połamać.
